Η Ηπειρώτικη μουσική (και το σημερινό μας “πρόβλημα”;) μέσα από το κλαρίνο του Πετρολούκα Χαλκιά και το πολυφωνικό σύνολο “Χαονία

Παλαιότεροι και νεότεροι, ηπειρώτες (και μη) παραδίδουν στους επόμενους την παράδοση που παρέλαβαν. Τι είναι “παράδοση”; Τείνουμε να πιστεύουμε ότι η “παράδοση” μένει στατική και αναλλοίωτη, ότι η αλλαγή της συνιστά παράπτωμα. Εύκολα όμως διαπιστώνουμε ότι είναι αδύνατο να μην αφήσει ο νεότερος το προσωπικό του αποτύπωμα, το αχνάρι της εποχής του· τόσο μέσα από τις περισσότερο ατομικές, όσο και μέσα από τις καθαρά συλλογικές μορφές. Εύκολα διαπιστώνουμε ότι την ίδια ώρα που η “παράδοση” μεταδίδεται ως “διατηρητέα”, την ίδια ώρα αλλάζει από τον νεότερο που την παραλαμβάνει. Θα μπορούσε λοιπόν κάποιος να το θέσει ως “ερώτημα”: πόσο παλιά και πόσο νέα είναι η “παραδοσιακή” μουσική που [ανα]παράγουμε; Μια απάντηση θα μπορούσε να είναι: οι συνθήκες της κοινωνικής ζωής αλλάζουν, το ίδιο φαίνεται ν’ αλλάζουν και οι ανάγκες, όμως, στη σκυταλοδρομία της ανθρώπινης ύπαρξης πόσο -τελικά- διαφέρουν οι πρωταρχικές ανάγκες των ανθρώπων με το πέρασμα του χρόνου; ο θαυμασμός και ο σεβασμός στη φύση, η μεταφυσική αναζήτηση, ο έρωτας, η φιλία, η ανδρεία και -κυρίως- η ελευθερία, πόσο αλλάζουν από γενιά σε γενιά;

Πιο επίκαιρο παρά ποτέ είναι σήμερα το θέμα του “πολιτισμού”. Συζητιέται, είτε ως διαφοροποιητικό, είτε ως ενοποιητικό στοιχείο των λαών, των εθνών. Είτε ως στοιχείο ενός διαχρονικού, είτε ως στοιχείο ενός φαντασιακού έθνους. Στην Ελλάδα είναι το κεντρικό “πρόβλημα”, από τη δημιουργία του κράτους. Η παράμετρος “μουσική” δεν μετέχει όσο θα έπρεπε στη συζήτηση. Στο “πρόβλημα” της ταυτότητας του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, η ηπειρώτικη μουσική θέτει στο τραπέζι ορισμένα άκρως ενδιαφέροντα στοιχεία:

1.  Τα ασυγκέραστα διαστήματα της ελληνικής μουσικής (αρχαίας και χριστιανικής περιόδου) όχι απλώς διατηρούνται, αλλά παράγονται από ένα δυτικό όργανο, το κλαρίνο, κατασκευασμένο για τις ανάγκες του ισοτονικού συγκερασμού των δωδέκατων της ογδόης. Πόσες φορές δεν έγινε η σύγκριση των πρώτων με τα δεύτερα, που αποτελούσε όχι μόνον μια άστοχη σύγκριση ανόμοιων πραγμάτων, αλλά κατέληγε και ως αναγκαστική σχέση / μέτρηση των φυσικών διαστημάτων με βάση τα τεχνητά (συγκερασμένα). Πώς έμαθε ο εκτελεστής να χειρίζεται το ξενόφερτο εργαλείο για να ικανοποιήσει το οικείο βίωμα; Τι συνιστά η εμμονή στο “παραδιδόμενο”; Ρήξη με το σήμερα; Αδυναμία προσαρμογής; Υιοθέτηση διπλής ταυτότητας; Τίποτα από τα προηγούμενα; (μήπως είναι προβληματική η ερώτηση;)

2.   Η πολυφωνία που παραπέμπει στην “ετεροφωνία” της ελληνικής αρχαιότητας, δίνει -σε συνδυασμό με το πρώτο στοιχείο- μια αφορμή για τη διάλυση της επικρατούσας επιπόλαιας / αλαζονικής, δυτικότροπης αξιολόγησης “πολυφωνικός-πολυφωνικότερος-πολυφωνικότατος = καλός-καλύτερος-κάλλιστος”. Σε μεγάλο βαθμό η σύγχυση οφείλεται στην αδυναμία κατανόησης του προηγούμενου στοιχείου, δηλαδή στην ανεξήγητη απαλοιφή του διαστηματικού παράγοντα. Δεν κατανοείται -με άλλα λόγια- ότι η συνηχητική αρμογή των φθόγγων (συνηχητική αρμονία) παρακολουθεί τις διαστηματικές σχέσεις. Η ασυγκέραστη  διαστηματική ποικιλία των αρμονικών (φυσικών σχέσεων ύψους που παράγονται από την ταλάντωση της χορδής / στήλης αέρα) οδηγεί τη συνοδεία του μέλους στο κράτημα του καίριου κάθε στιγμή φθόγγου, ενώ η απλουστευτική στρογγυλοποίηση που φέρνει ο μεταγενέστερος συγκερασμός εκδηλώνει -αργά ή γρήγορα- τάση  αναπλήρωσης του κενού μέσω τριπλών / τετραπλών συνηχήσεων. Γι αυτό και “αρμονία” στην καθ’ ημάς ασυγκέραστη μουσική σημαίνει “μέλος”, ενώ στη συγκερασμένη μουσική (μετά το διαφωτισμό) σημαίνει “συνήχηση”. Η ηπειρώτικη πολυφωνία είναι η (γνωστή) ισοκρατηματική συνηχητική, με επιπρόσθετο το κοινωνικό στοιχείο της ιδιόμορφης συλλογικότητας (παρτής, γυριστής, κλώστες).

3. Η ρυθμική, στην οποία εμφανίζεται η άλογη σχέση μεγάλου-μικρού πόδα 1,5:1, γνωστή στον ελλαδικό χώρο, άγνωστη στη δύση (που χρησιμοποιεί μόνο τη σχέση 2:1). Η ρυθμική αυτή έχει μεταφραστεί στη δυτική ορολογία με τα μονά μέτρα (πεντάσημα, επτάσημα, εννεάσημα…), όπου η ονομαστική διαίρεση του ποδός σε δύο ίσα μέρη, έκρυψε από το κοινό μάτι αυτή τη βασική διαφοροποίηση (πεντάσημο = δίσημο 1,5+1=2,5 ή 1+1,5=2,5 , επτάσημο=τρίσημο 1,5+1+1=3,5 κ.ο.κ.). Μετά την κατάργηση τόνων και πνευμάτων στη γλώσσα (των σημείων που έδειχναν τη χαμένη, ήδη από την αλεξανδρινή περίοδο, προφορά οξύτητας, βαρύτητας κλπ) που -προφανώς- επέφερε  η είσοδός μας στην ΕΟΚ, έχει προταθεί αρκετές φορές η κατάργηση των ομόηχων -πλέον- φωνηέντων (ο αντί ω, ι αντί η, υ, κλπ) των σημείων δηλαδή που αποτύπωναν την προφορά βραχέων και μακρών συλλαβών. Συνιστά πρόοδο η αλλαγή;  Συνιστά στασιμότητα η εμμονή στην παράδοση; Τίποτα από τα προηγούμενα; (μήπως είναι προβληματικές οι ερωτήσεις;). Μήπως (και) η Ήπειρος δίνει, μέσω της μουσικής, μια απάντηση;

Τα παραπάνω στοιχεία της ηπειρώτικης μουσικής περνώντας μέσα από την προφορικότητα, αναδεικνύουν μια μεταβαλλόμενη, πλην αδιάσπαστη συνέχεια, διατήρηση των βασικών στοιχείων του ήθους, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο ο άνθρωπος κοινωνεί με τον άνθρωπο, με τη φύση με το μεταφυσικό. Το απαντητικό τραγούδι (άτομο-ομάδα), η συλλογικότητα των διακεκριμένων ρόλων και η διαρκώς παρούσα (με την αρχαία έννοια) “μουσική” = αδιάσπαστο σύμπλεγμα λόγου-ήχου-κίνησης δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για παρεξηγήσεις και ασάφειες σχετικά με τις βασικές γραμμές ενός τμήματος του πολιτισμού που συνηθίζουμε να χαρακτηρίζουμε ως “ελληνικό”. Η παρακολούθηση της πορείας του μέσα στο χρόνο δεν είναι μόνο συναρπαστική. Αποτελεί μάλλον και τμήμα της απάντησης στα ερωτήματα που ταλανίζουν την σημερινή μας κοινωνία. Η μόνιμα επιθετική νεωτερικότητα προσπαθεί κάτω από το μανδύα της προόδου και του εκσυγχρονισμού να επιβάλει την αλλαγή του πολιτισμού, κατηγορώντας στη συνέχεια ως αντιδραστική και οπισθοδρομική κάθε νησίδα “αντίστασης” που διατηρεί το δικαίωμα στην επιλογή. Μια “επιλογή” που ίσως συνιστά την πραγματική έννοια του όρου “κοσμοπολιτισμός”.

Είμαστε ευγνώμονες προς τον Πετρολούκα Χαλκιά και το πολυφωνικό σύνολο Χαονία για το ταξίδι μέσα στο χρόνο που μας χάρισαν. Τα αποσπάσματα είναι από την εκπομπή “Το αλάτι της γης” που μεταδόθηκε στις 29-01-2012 στην ΕΤ1. Έρευνα και παρουσίαση: Λάμπρος Λιάβας.

Συμμετείχαν: Αχιλλέας Χαλκιάς: βιολί, Πέτρος Χαλκιάς: κλαρίνο, Αθανάσιος Μαρκόπουλος: λαούτο, Νίκος Κοντός: ντέφι, Κώστας Καραγιώργος: βιολί, Αντώνης Κυρίτσης και Παγώνα Αθανασίου: τραγούδι, Αλέξανδρος Λαμπρίδης, Αντώνης Έξαρχος, Γιώργος Διώχνος, Χρήστος Δίπλας, Αδαμαντία Βλάμη, Ελένη Γερακίτη, Αλίκη Γκανά, Ηλέκτρα Γαλάνη, Μικαέλα Τσούμπου: “Χαονία”

18.2.2012

Το καραβάκι της ιστορίας