Σάββατο 21 Δεκεμβρίου 2013

Η εικόνα της γεννήσεως κατά τον Κόντογλου



Ο τύπος της Γεννήσεως στους βυζαντινούς είναι τούτος:


Στη μέση στέκεται ένα σπήλαιο σάν από κρουστάλινα βράχια περισκεπασμένο. Μέσα στο μαύρο άνοιγμά του είναι μία φάτνη και μέσα βρίσκεται ένα μωρό φασκιωμένο, ο Χριστός, κι’ από-πάνω του τον αχνίζουνε με το χνώτο τους ένα βόδι κ’ ένα γαϊδούρι είτε άλογο.

Η Παναγία είναι ξαπλωμένη πλάγι στο τέκνο της απάνω σ’ ένα στρωσίδι, όπως συνηθίζουνε στην Ανατολή. Στο απάνω μέρος από τα δεξιά είναι χορός Αγγέλων σε στάση δεήσεως, ενώ από τ’ αριστερά ένας άλλος άγγελος με φτερά ανοιχτά, μιλά με τους τσομπάνηδες σάν να τους λέγει τη χαροποιά την είδηση.

Στο κάτω μέρος από τα δεξιά παριστάνεται ο γέρο Ιωσήφ καθισμένος σ’ ένα κοτρόνι και συλλογίζεται με το κεφάλι ακουμπισμένο στο χέρι του, κατά το Ευαγγέλιο που λέγει «ηβουλήθη λάθρα απολύσαι αυτήν», καθ’ όσον δεν ήθελε να εκθέσει την Παναγία που γέννησε δίχως νάναι δικό του το παιδί. Μπροστά του στέκεται ένας γέρος τσομπάνης ακουμπισμένος στο ραβδί του, ντυμένος με προβιά, και του μιλά σά να θέλει να τον παρηγορήσει.

Στα αριστερά είναι καθισμένη μια γρηά που βαστά στην αγκαλιά της το νεογέννητο γυμνό, και δοκιμάζει με το χέρι της το ζεστό νερό μέσα σε μια κολυμπήθρα, ενώ μια μικρή χωριατοπούλα με το τσεμπέρι χύνει νερό για να κολυμπήσουνε το μωρό. Γύρω τους κι’ απάνω στις ραχούλες βοσκάνε πρόβατα, κάθουνται ξαπλωμένα και δυο τρία μαντρόσκυλα. Ένας τσομπάνης αρμέγει.



Πίσω από τη σπηλιά φαίνουνται μέσα στο βουνό οι τρεις μάγοι καβαλλικεμένοι στάλογα, ο ένας σε άσπρο, ο άλλος σε μαύρο κι’ ο άλλος σε κόκκινο.

Η Παναγία ζωγραφίζεται και γονατιστή, μα αυτό θαρρώ πως φραγκοφέρνει. Η σκηνή με τις γυναίκες που κολυμπάνε το βρέφος είναι παρμένη από τ’ Απόκρυφα Ευαγγέλια. Είναι παράξενο πώς οι βυζαντινοί ζωγράφοι που ήτανε ορθοδοξώτατοι, βάζουνε στις εικόνες τους κάποιες σκηνές που δεν είναι γραμμένες στο Ευαγγέλιο, παίρνοντάς τες από βιβλία που δεν είναι Κανονικά. Στο Μυστρά, στο Καχριέ Τζαμί κι’ αλλού είναι ζωγραφισμένα επεισόδια από τη ζωή της Παναγίας παρμένα από το λεγόμενο Ευαγγέλιο του Ιακώβου που δεν είναι Κανονικό. Αλλά τέτοια καθέκαστα είναι ζωγραφισμένα στα Εισόδια, στον Ευαγγελισμό, στην ζωή Ιωακείμ και Αννης, κλπ. Για τη Γέννηση βρίσκεται γραμμένο στα Απόκρυφα πως σάν πιάσανε οι πόνοι την Παναγία, πήγε ο Ιωσήφ να βρεί καμμιά μαμή, και βρήκε μια γρηά που τη λέγανε Σαλώμη, κι’ αυτή έπλυνε το παιδί. Σε κάποιες αρχαίες τοιχογραφίες είναι γραμμένο και τόνομα της Σαλώμης.

Στα πιο ωραία εικονίσματα η Παναγία παριστάνεται ξαπλωμένη κ’ έχει ακουμπισμένο το κεφάλι της στο χέρι της, κ’ η έκφρασή της είναι γλυκειά και μελαγχολική, ένα πράγμα πολύ κατανυχτικό.

Σε λιγοστές εικόνες είδα ζωγραφισμένα μάτια απάνω στο σπήλαιο, σάν να είναι ζωντανό, όπως ζωγραφίζουνε πάλι σε σχέδιο αητού, τα σύννεφα που σηκώνουνε τους Αποστόλους στην Κοίμηση, στη Βάπτιση τον Ιορδάνη σάν γέρο και τη θάλασσα σάν νεράϊδα, τις πηγές του ποταμού σάν έναν πέτρινον άνθρωπο που βγαίνει από το στόμα του το νερό, κ.ά.

Οι πιο ωραίες εικόνες της Γεννήσεως που αφήσανε οι παληοί ευσεβείς αγιογράφοι μας είναι κατά πρώτον οι ψηφιδωτές του Δαφνιού και του Οσίου Λουκά, έργα εξαίσια για όποιον νοιώθει τη βυζαντινή τέχνη και δεν θέλει σκηνοθεσίες και επιδείξεις κούφιες.

Αλλη ωραία εικόνα της Γεννήσεως είναι στην Περίβλεπτο του Μυστρά, ίσως η ωραιότερη, καθώς και άλλη στην Παντάνασσα. Σπουδαία είναι και η Γέννηση στο Καχριέ Τζαμί της Πόλης (αρχαία Μονή της Χώρας), της Υπαπαντής στα Μετέωρα, στα μοναστήρια του Διονυσίου και του Δοχειαρίου στ’ Άγιον Όρος, καθώς και του Αγίου Παύλου, στο μοναστήρι της Μεταμορφώσεως στα Μετέωρα, καθώς και στο μοναστήρι του Βαρλαάμ, έργο του Φράγκου Κατελλάνου.

Υπάρχουνε κι’ άλλες έμορφες Γεννήσεις σε αρχαία εξωκκλήσια, όλες στον ίδιο τύπο που ιστορήσαμε. Πλήθος Γεννήσεις στολίζουνε τα αρχαία χειρόγραφα, όπως είναι δυο που βρίσκουνται στο μοναστήρι των Ιβήρων. Το αμαρτωλό χέρι μου αξιώθηκε να ζωγραφίσει κάμποσες Γεννήσεις σε σανίδι, και δυο σε τοιχογραφία, τη μια στο οικογενειακό παρεκκλήσι του Γ. Πεσμαζόγλου στην Κηφισιά, την άλλη, σε πολύ μεγάλο σχήμα, στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στο Λιόπεσι.



Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου